جامعيت طرح ايران در قرهباغ
محسن پاك‌آيين
درگيري نظامي در منطقه قرهباغ همچنان ادامه دارد و كشورهاي مختلفي تلاش كرده‌اند تا پيشنهادهايي را براي توقف درگيري‌ها و برقراري آتش‌بس ارايه دهند، اما تاكنون همه اين طرح‌ها به بن‌بست رسيده و نتوانسته در عرصه عمل مفيد واقع شود. در اين شرايط جمهوري اسلامي ايران نيز تصميم گرفت طرحي متفاوت ارايه كرده و راه‌حلي ديپلماتيك براي حل و فصل مناقشه قرهباغ پيشنهاد كند. اگرچه تاكنون اين طرح به صورت عمومي منتشر نشده و جزييات آن در دسترس نيست، اما با توجه به كليات طرح ايران و همچنين اظهارات
سيد عباس عراقچي، معاون سياسي وزارت امور خارجه مي‌توان تصريح كرد طرح ايران، طرحي متفاوت با طرح‌هاي شكست خورده ديگر كشورها بوده و بر مبناي اصولي بنا شده كه مي‌تواند در نهايت به موفقيت اين طرح منجر شود. علت متفاوت بودن طرح ايران، توجه به مطالبات هر دو كشور آذربايجان و ارمنستان و تاكيد بر حقوق مردم آذربايجان و شهروندان منطقه قرهباغ بوده است. در رابطه با موضوع آذربايجان، به‌طور اصولي جمهوري اسلامي ايران با اشغال سرزمين‌ها و نقض تماميت ارضي ملل مستقل مخالف است و به همين دليل در طرح پيشنهادي خود، تاكيد كرده كه از نگاه ايران هر راه‌حلي بايد متضمن تماميت ارضي آذربايجان باشد. ايران خواستار تخليه 7 شهر اشغال شده آذربايجان از سوي ارمنستان شده و به‌رغم اينكه برخي شهرها از سوي آذربايجان آزاد شده‌اند، بر اين مساله تاكيد شده تا در آينده نيز مناطق مورد مناقشه به محلي براي درگيري نظامي بدل نشود. از سوي ديگر نگراني‌هايي نيز درباره سرنوشت مردم منطقه قرهباغ وجود داشت كه در طرح ايران تلاش شده به اين موضوع پرداخته شود. اكثريت مردم قرهباغ از ارامنه هستند و خواستار برخورداري از حق تعيين سرنوشت شده‌اند، از همين‌رو جمهوري اسلامي ايران پيشنهاد كرده تا آذربايجان ضمن حفظ تماميت ارضي خود، حق تعيين سرنوشت مردم اين منطقه را محترم بشمارد و به مطالبات قومي آنها در حوزه‌هايي نظير زبان، فرهنگ و رسانه پاسخ دهد. به آن معنا كه اختيارات يك جمهوري خودمختار ذيل حاكميت ملي آذربايجان به مردم اين منطقه واگذار شود. در اين ميان بحثي پيرامون ارمنستان وجود دارد كه بايد تاكيد كرد از نگاه حقوقي دخالت دولت ارمنستان در مساله قرهباغ محلي از اعراب ندارد.
اين مناقشه‌اي داخلي در آذربايجان بوده كه قرهباغ به عنوان بخشي از خاك اين كشور خواستار استقلال شد و اين امكان وجود داشت كه طي گفت‌وگوهايي داخلي اين مساله حل و فصل شود، اما ارمنستان با دخالت خود مساله را پيچيده كرد و با اشغال 7 شهر خواستار الحاق اين منطقه به ارمنستان يا استقلال منطقه قرهباغ از آذربايجان شد. در طرح ايران تاكيد زيادي بر رفع اشغال اين مناطق وجود دارد و به همين دليل پس از صحبت‌هاي اوليه‌اي كه نخست‌وزير و رييس‌جمهور ارمنستان پيرامون استقبال از طرح ايران مطرح كردند، شاهد بوديم كه مقامات اين كشور از حمايت ارمنستان از طرح گروه مينسك سخن گفتند. با اين وجود با توجه به مفادي كه در طرح گروه مينسك نيز وجود دارد، مي‌شود گفت گام مثبتي براي حل مناقشه برداشته شده است. موفقيت طرح ايران به نحوه عملكرد دو كشور آذربايجان و ارمنستان بستگي دارد؛ آذربايجان تاكنون واكنش مثبتي به طرح داشته اما ارمنستان به سبب پرهيز هميشگي از تخليه شهرهاي اشغالي در قرهباغ هنوز موضع مشخصي اتخاذ نكرده و بايد تلاش‌هايي جدي براي اقناع اين كشور صورت گيرد. جمهوري اسلامي ايران با تجربه 8 سال جنگ تحميلي و مذاكراتي كه در حين تقابل نظامي با عراق در جريان بود به خوبي مي‌داند تا زماني كه خاك يك كشور در اشغال طرف ديگر باشد، حق دارد از تماميت ارضي خود دفاع كند. تمامي طرح‌هاي گروه مينسك، شوراي امنيت، ايران و روسيه بر مبناي همين اصل بوده است اما اينكه چرا تاكنون اين طرح‌ها به ثمر نرسيده به عدم وجود مكانيسم اجرايي در آن بازمي‌گردد. سازمان ملل متحد و شوراي امنيت به‌رغم دارا بودن توان اجرايي به سبب جانبداري برخي اعضا از ارمنستان از اجراي آن خودداري كرده و گروه مينسك نيز توجه كافي به تبيين مكانيسم اجرايي نداشته است. طرح‌هاي ايران و روسيه نيز به‌رغم منطقي بودن از حمايت‌هاي كافي برخوردار نشده‌اند. هر طرحي بايد بر مبناي عدالت باشد و تنها طرح‌هاي مبتني بر عدالت مي‌تواند در مسير صلح موثر باشد. به همين دليل عنوان مي‌شود كه طرح ايران پايدار است و مي‌تواند موثر واقع شود.